Düşünce sürecimizi çoğu zaman kötü şekilde etkileyen, birbirinden farklı bilişsel çarpıtmalarımız vardır. Bu eğilimler; tartışmalarda, alışveriş sırasında, biriyle tanışırken, bir düşünceyi savunurken ve daha nice farklı durumlarda kendilerini gösterirler. Peki, kısaca nedir bu bilişsel eğilim?
Bilişsel çarpıtmalar kabaca beynin gerçek dışı bağlantılar kurmasına deniyor. Mantığın da dışında kalan bu bağlantılar bizleri yanlış kararlar vermeye itiyor. Aşırı genelleme yapma, sahte indirimlerin çekici gelmesi, birini aşırı masum görme gibi durumları bilişsel çarpıtmalara örnek olarak verebiliriz. Gelin ortadan kaldırmak için önce varlığından haberdar olmanızın gerektiği bu gibi durumların 50 tanesine yakından bakalım.
Fark etmeden üzerinizde taşıyor olabileceğiniz 50 bilişsel çarpıtma ve örnekleri/açıklamaları:
Temel ilişkilendirme hatası: Başkasını bir kere sinirli gördüğümüzde o hep sinirlidir, biz sinirli olduğumuzda ise sadece kötü bir gün geçiriyor oluruz
Kendine hizmet eden ön yargı: Başarımız her zaman bizim eserimizdir, başarısız olduysak her zaman bir dış etken yüzündendir
O vurur diye bırakmıştır o
Aynı grup içindekileri öne çıkarma: Biriyle konuşmayı kestiğimizde, bizimle birlikte konuşmayı kesen kişiye, hâlâ o kişiyle konuşan başka birine göre daha sıcak oluruz
Sürü Psikolojisi: Herkes NFT alıp kripto paraya yatırım yapıyor, 'hiçbir fikrimiz olmasa da' biz de yapmalıyız (Önce konu hakkında bilgi edinmeyi tercih edin)
Grup Düşüncesi (Groupthink): İş yerindeki üstümüzün düşüncesi hatalı olsa da onaylamalıyız, maksat kimse çatışmasın. Ya da dersi asmak istemesek de arkadaşlarımızla çatışmamak için onlarla gitmeliyiz
Halo Etkisi (Başka bir deyişle "Kemal'im yapmaz" etkisi): Ne kadar da efendi birine benziyor, kesinlikle bir karıncaya bile zarar vermez
Ahlakî rastlantı: İzmir'de deprem olmasının elbette tek sebebi var...
Yanlış ortaklık: Evli olan her çift çocuk ister veya 10 milyon dolarla sevgilisi arasında seçim yapmak zorunda kalan herkes parayı seçer (Aslında olandan daha fazla kişinin bizimle aynı şeyi düşündüğünü düşünürüz)
Bilginin laneti (Curse of knowledge): Bir uzman olarak, borsanın işleyişi konusunda anlattıklarımı nasıl anlamazlar, oldukça basit (aynı arka plana sahip olmadıkları için)
Spot ışığı etkisi: Ayağım kaydı ve düştüm, çevredekiler yıllarca buna gülecek, rezil oldum! (Kimsenin umrunda değil)
Ulaşılabilirlik kestirme yolu: Bir videoda hızlı trenin raydan uçup gittiğini gördüm, bu yüzden luna parklar güvenli değil (Bir sonuca varmak için mantıksız da olsa olabilecek en kısa yolu kullanırız)
Savunmacı dayandırma: Kaza yapan sürücü alkollü olduğu için kazaya karıştı, ben alkol kullanmadığım için kazaya karışmam (Tanımamanıza rağmen karşı tarafa suçu yükleyerek kendinizi savundunuz)
Adil Dünya düşüncesi: Kötü şeyler yaparsak başımıza kötü şeyler gelir, iyi şeyler yapan da iyilik bulur
Naif gerçekçilik: Ben dünyayı olduğu gibi görüyorum, sen ise dininden, inandığın şeylerden etkilenerek taraflı davranıyorsun
Naif sinizm: Sırf gösteriş için binlerce ağaç dikiyor, iyi niyetiyle ilgisi olduğunu düşünmüyorum
Barnum etkisi: Hayır dostum bu fal kesinlikle bana konuşuyor, Koç burcu sevgilisini paylaşmayı sevmezmiş, ben de sevmem! Ne kadar isabetli gördün mü? (Genele uyarlanabilecek bir şeyi özele, kendimize indirgeme)
Cahil cesareti: Bordo bereliler suyun altında 3 gün nefessiz kalabiliyor, inanmıyorsanız gidin araştırın (Bilginin değil, konuşanın öz güveninin inandırıcılığı sağlaması)
Çapa etkisi (Anchoring): İki bot arasında kaldım. Biri 200TL, diğeri de 350TL'den 200TL'ye düşmüş. Kesinlikle indirime gireni almalıyım.
Otomasyona meyilli olma: 32 sayfalık ödevimi hazırladım, yazım yanlışlarına bakmakla uğraşamam, otomatik düzeltme halleder zaten (otomatik düzeltmeler çoğu zaman kelime yazımı doğru olduğu sürece hatalı göstermez, yani cümleye uymayacak bir kelime hatasızmış gibi orada kalır)
Google etkisi: Farklı zamanlarda 10 kere baktım ama o şarkıcının ismini yine unuttum
Tepkisellik ya da başka bir deyişle 'yasaklar çiğnenmek içindir': Telefona alıştırdığım çocuğuma telefonu yasaklarsam sorun çözülür (telefon daha çekici gelecek)
Doğrulama yanlılığı: Kahvenin uyanık kalmaya yardımcı olduğu açıklanmış. Bu sebeple fazla kahve tüketimini savunuyorum, fakat arkadaşım uykusunu kaçırdığı için bunun yanlış olduğunu düşünüyor (Aynı konunun farklı düşüncelere göre yorumlanması)
Geri tepme etkisi: Dünya'nın düz olmadığını kanıtladığı belgeleri sıra sıra önüme dizdi, düz olduğu düşüncesine daha sıkı bağlandım
Üçüncü şahıs etkisi: Medya bize mesajlar veriyor fakat bu sadece diğerlerini etkileyebilir, beni değil
İnanç taraflılığı: Ay'a aslında inilmediğini sürekli söyülyorum, arkadaşım da bayrağın gerçekçi görünmediğini söyleyerek bunu destekliyor (Bu, destekleyici nitelikte bir şey değil fakat aynı inanca hizmet ettiğinden ikna ediciliğine değil, akla yatmasına bakılıyor)
Bulunabilirlik çavlanı: (Kolanın zararlı olduğunu gösteren bir haberin ardından) Kolanın içinde böcek var kimse almasın! (Yeterince tekrar edilince düşüncenin doğru gelmesi durumu)
Geriye çekme: Bizim zamanımızda böyle değildi, şimdi kimsede saygı kalmamış. Toplum olarak yokuş aşağı gidiyoruz. (Geçmişi yüceltip geleceği kötüleme durumu)
Statükoculuk: Bu uygulama, bilgilerimi alıp farklı yerlerde paylaşabilecekse ne yapabilirim ki? Rahatımı bozmak istemiyorum bir de farklı uygulama mı arayayım? (Evet arayın)
Batık maliyet yanılgısı: bu yatırımın birkaç haftadır düşüşte olması önemli değil, her an fırlayabilir. O sebeple de buna yatırım yapmaya devam edeceğim
Kumarbaz yanılgısı: Son üç sorunun cevabı A çıkmıştı, sıradakinde A'yı eleyeyim (Öğretmeniniz isterse her birinin cevabı A olan 20 soruluk testler hazırlayabilir)
Sıfır-Risk Yanlılığı: Bilgisayar alırken tüm ek koruma paketlerini de almalıyım ki sonradan üzülmeyeyim
Çerçeveleme: "Bu sabun mikropların yüzde 99,9'unun ortadan kaldırıyor" ve "Bu sabun mikropların tamamını ortadan kaldırmıyor" arasındaki fark (Ne söylediğiniz değil, nasıl söylediğiniz öne çıkıyor)
Klişeleştirme: Yeğenime oyuncak bebek almayı tercih ettim, ne de olsa kız, başka neyle oynayabilir?
Grup dışı homojenlik etkisi: (Xbox ortamına girmemiş bir PlayStation kullanıcısından) Xbox kullanıcılarının hepsi birbirinin aynısı
Otorite yanlılığı: Yatırım işlerinden anlayan bir tanıdığım ...coin'i önerdi, yani adeta yapışmalıyız buna
Plasebo etkisi: Verilen tedavinin acıyı azaltacağına inanılıyorsa ufak da olsa bir ilerleme görülür