Neden Akrep ve Yelkovan Diyoruz?

Bu mekanik cihazlarda hepimizin de bildiği gibi iki çubuk var: Akrep ve yelkovan. Akrep, saati gösterirken; yelkovan, dakikaları gösteriyor.

İyi de İngilizcede bile ‘yelkovan’ın karşılığı yokken, biz neden saatleri gösteren bu ibarelere bu isimleri vermiş olabiliriz?

Akrep, yelkovandan daha kısa ve daha kalındır.

Bu, onu daha kolay ayırt etmeyi sağlıyor. Yelkovan ise genellikle daha uzun ve incedir. Bu farklar, zamanı keskin bir şekilde ölçmemize yardımcı oluyorlar. İyi hoş ama akrep ve yelkovan isminin neden kullanıldığını hâlâ merak ediyoruz.

Fransızca'da "petite aiguille", İngilizce'de "hour hand" olarak adlandırılan kavram, Türkçede ise "akrep" olarak karşımıza çıkar. Peki, bu farklılıkların nedeni ne?

Bu farklılığın temelinde, akrebin doğasına yapılan bir benzetme yatıyor.

Akrep, hızlı ve ani hareketlerle bilinen bir canlı, bu özellikleri, saatin göstergesi olarak kullanılan çubuğa da yansıtılmış. Akrebin hızlı ve keskin hareketleri, zamanın akışını gösteren çubuğun hareketini anımsatıyor. Dolayısıyla, zamanı gösteren çubuk dilimizde “akrep" olarak adlandırılıyor.

Diğer dillerde ise bizimki kadar keskin bir özellik öne çıkmıyor. Akrebin atikliğine atıfta bulunulmasa da Fransızcada küçük iğne anlamına gelen ‘petite aiguille’; İngilizcede saat eli anlamına gelen ‘hour hand’ kullanılıyor.

Yelkovanda da böyle bir isimlendirme farkı var mı?

Aslında bu isimlendirme farkının temeli yelkovanda. Çünkü farklı dillerde hiçbir karşılığı yok!

Akrepten uzun olan yelkovan, Avrupa dillerinde kullanılmıyor. İngilizcede karşılığı ‘minute hand’; Fransızcada ise ‘grande augiille’, yani akrepten farksız olarak büyük iğne.

Türkçe'nin derin köklerine dayanan yelkovanın ise iki kelimeden türediği varsayılıyor.

Birincisi, aceleci ve hızlı anlamına gelen ‘yelkemek’, diğeri ise boş gezen anlamına gelen ‘yel koğan’. Bu iki kelimenin birleşiminden türeyen "yelkovan", dakikaları gösteren çubuğun görece hızlı hareketine bir gönderme yapıyor.

Bu iki kelimenin de kullanımı aslında tamamen sembolik, asırlardır literatürümüze geçen bu terimler; zamanla dilimize de oturmuş.

İlginizi çekebilecek diğer içeriklerimiz: