Ressam Osman Hamdi Bey’i duymayanınız yoktur. Kendisi meşhur Kaplumbağa Terbiyecisi tablosunun sahibi. Adeta Osman Hamdi Bey’in ismiyle bütünleşen bu tablo, Osmanlı’nın çağdaşlaşmaya ve yeniliklere son derece kapalı bir toplum olduğunu metaforlarla anlatan bir sanat eseri.
Batı tarzında aldığı eğitimle sanatına bambaşka bir perspektif katan ve oryantalist bir tarza sahip olan Osman Hamdi Bey, doğrudan söyleyemediği birtakım toplumsal meseleleri sanatıyla dile getiren bir ressam olmuştur. Bu yüzden Osman Hamdi’nin eserleri çok katmanlıdır. Adeta imgelemlerle dolu olan ve Kaplumbağa Terbiyecisi kadar birçok eleştirinin odak noktası olan Mihrap’ı yakından inceleyelim.
Mihrap, Osman Hamdi Bey’in en sansasyonel tablosu.
Osman Hamdi Bey'in en etkileyici eserlerinden biri de günümüzde nerede olduğu bilinmeyen Mihrap yani bir diğer adıyla Tekvin (Oluşturılış) tablosudur.
Pekiiii, Osman Hamdi’nin kayıp tablosu Mihrap, neden yapılışından itibaren eleştiri ve saldırıların hedefi oldu?
İlk bakıldığında sadece kendinden emin duruşuyla oturan bir kadın görsek de aslında bu tablo o kadar da yüzeysel değil… Kadınların özgürlüğüne engel olan en önemli şeylerden birinin dinler olduğunu vurgulayan tabloda büyük bir rahleye, kutsal kitabın okunurken konduğu tahtadan alçak masa, oturan bir kadın görüyoruz. Rahlenin konumlandığı yer ise tam olması gereken yerde. Yani mihrapta… Kadın ise Kur'an yazısıyla çerçevelenmiş mihraba arkasını dönmüş bir vaziyette resmedilmiş.
Tabloda resmedilen kadın ile İslamiyet’teki kadın, taban tabana zıt.
Kadının saçlarının açık olması, göğüs dekoltesi ve Kâbe'ye sırtını dönmüş bir vaziyette olması dikkate alındığında aslında İslamiyet’in kadından beklediği giyinme tarzıyla uzaktan yakından alakası olmadığını görüyoruz.
Tablonun aşağı kısmında ise güçlü kadın figürünün ayaklarının altında kutsal kitaplar var.
Bu kitaplardan biri İslamiyet’in kutsal kitabı Kur-an’ı Kerim, diğeri Zerdüşt dininin kutsal kitabı Zend-Avesta ve bir diğeri ise Budizm’in kitabı Sakiya Muni. Bu kitapların hepsi açılmış, okunmuş ve özümsendikten sonra bir kenara atılmış gibi. Bu kitapların sayfalarının açık olması hepsinin okunup kavrandıktan sonra etrafa savruldukları izlenimini veriyor.
Daha da önemlisi, kadının kutsal kitaplardan ve bütün dinlerden daha değerli bir güce sahip olduğu vurgulanıyor.
Dikkat ederseniz tablodaki kutsal kitaplar içinde İncil ve Tevrat yer almıyor. Doğunun kutsal kitaplarının kadının ayaklarının altında resmedilmesi son derece aykırı bir durum değil de ne?
Özellikle kadının ezilmişliğinin, hor görülmüşlüğünün bu dinlerde yaşandığı hissiyatını uyandıran bu tablonun, Osmanlı gibi geleneklerin ve dinin ağır baskısının hissedildiği bir coğrafyada resmedilmiş olması son derece cesaret isteyen bir iş.
Günümüzde bile herkesin yapmaya cesaret edemeyeceği bu temsil biçimini, Osman Hamdi Bey’in 1901 yılında Osmanlı Devleti’nde resmetmesi, bu tablonun neden hâlâ kaos yarattığını açıklıyor gibi…
Resimdeki kadının hamile olması, diğer önemli detaylardan biri.
Yine dönemine göre çok aykırı bir şekilde kadınları yüce bir bir mertebeye koyan Osman Hamdi Bey’in bu metafor ile kadınları konumlandırdığı yer çok kutsal. Osmanlı kadınlarının sosyal ve dinî baskılarla yaşamasını her fırsatta eleştiren Osman Hamdi Bey, aslında kullandığı bu metafor ile kadınlara "yaratıcı" sıfatını atfediyor.
Peki tablodaki bu aykırı kadın kim?
Resmedilen kadının kimliği net olmasa da kendisi kimilerine göre Osman Hamdi Bey’in eşi Naile Hanım’ın gençliği. Kimilerine göre ise ressamın model olarak kullandığı evde çalışan Ermeni bir kadın.
Yapılışından beri eleştiri ve saldırıların hedefi olan Mihrap tablosu, hiçbir zaman sergilenmemiş.
En son Demirbank’ın arşivlerinde kayıtlı görünen tablo, kayıp… Tablonun nerede olduğuyla ilgili kesin bir bilgi olmasa da ortada iki teori var. Bunlardan biri, resmin yok edilmesi tehdidine karşı önemle amacıyla bazı kişiler tarafından saklandığı. Bir diğeri ise tablonun çoktan yok edilmiş olduğu.
Osman Hamdi Bey'e en çok saldırılara sebep olan tablolarından biri olan Mihrap; ince, gerçekçi, sarsıcı ve günümüzde bile kadınların gördüğü değeri düşündüren imgeler içeriyor.
Sizler Osman Hamdi Bey'in aykırı tablosu Mihrap hakkında ne düşünüyorsunuz peki?
Kaynaklar: Turkish News, Academia, Ottoman History Podcast, muze.gen.tr