Doğru bilgi, savaş gibi bir kriz anında olsak da olmasak da kritik bir önem taşıyor. Zira internetin sunduğu imkânların artmasıyla herhangi biri, istediği bilgiyi paylaşabilir hâle geldi. Bu durum, güvenilir kişiliklerden bilgi almayı kolaylaştırmış olsa da öte yandan konu hakkında herhangi bir bilgisi olmayanların bile kitlelere hitap edebilmesini mümkün kıldı.
Bundan da kötüsü, artık sunulan bilgi yanlış olsa da doğruymuş gibi gösterilebiliyor. Milyonlarca kişiye ulaşan yanlış bir bilginin ortaya çıkaracağı etkiler ise bireyler arasındaki iç karışıklıklardan dış çatışmalara kadar uzanabilir. Özellikle savaş gibi anlarda yaygınlaşan bu durum da bizleri doğru bilgiyi teyit etmeye itiyor. Peki bunu nasıl yapabiliriz?
Öncelikle bir kaynaktan bilgi alırken aklımızda bulundurmamız gereken 5 etken var:
Diyelim ki çarpıcı bir haber başlığı ve manşet görüp habere girdiniz. İçinde de aynı şekilde çarpıcı bilgiler bulunuyor. Bu noktada söz konusu bilgiyi kafanıza olduğu gibi yerleştirmeden veya diğerleriyle paylaşmadan önce göz önünde bulundurmanız gereken 5 etken var. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:
Sayfanın ve içeriğin orijinalliğiİçeriğin alındığı kaynakİçeriğin oluşturulduğu tarihHaber içeriğinin gerçekleştiği konumHaberin amacıBunları anlatmaya geçmeden önce hiçbirinin tek başına yeterli olmadığını belirtelim. Yani orijinal olan bir içeriğin kaynağı güvenilir olmayabilir. Ya da güvenilir birinden aldığınız bir bilgi eski bir haberden kalma olabilir. Bu durumda maddelerin hepsini göz önünde bulundurmanız gerekiyor.
Kopya haberler aynı bilgiyi aynı şekilde verir, üzerine herhangi bir şey eklemez:
Evet, iki haber sitesi aynı içeriği işliyorsa ikisinden de alabileceğiniz kilit bilgi aynıdır. Fakat bir içerik diğer haber sitelerinde tamamen aynı şekilde yayınlanıyorsa bu, çoğunlukla haberi okuyucu kitlesine ulaştırmaktan çok gündemden geri kalmamak için yapılmış bir hareket olur.
Bu noktada özgün bir dil kullandığını bildiğiniz sitelere yönelebilirsiniz. Bu, editörlerin bilgiyi kontrol edip kendilerine özgü bir şekilde işlediklerine işaret eder. Yani bilginin kontrol edilmiş ve üzerine koyulmuş olma ihtimali artar.
Kaynak güvenilir olmadığında herkes istediğini söyleyebilir, hiçbirine de ‘yalan’ diyemeyiz:
Bunu da “masum olduğu kanıtlanana kadar suçlu” olma durumuna benzetebiliriz. Başta da söylediğimiz gibi herhangi bir bilgiyi doğruymuş gibi göstermek günümüzde oldukça kolay.
Bu noktada yanlış bilginin önüne geçmek için haberi tükettiğiniz sitedeki kaynak kısmına yönelebilirsiniz. Bazı siteler haberlerinde kaynak göstermese de farklı sitelere yönelerek kaynağı teyit edebilirsiniz.
Eski bir savaştan kalma görüntüler yeniymiş gibi önünüze serilebilir:
Bunun örneğini geçmişte fazlaca gördük. Günümüzdeki Ukrayna-Rusya geriliminde bile eski savaşlardan kalma fotoğrafların ortalığı karıştırma amacıyla yeniymiş gibi servis edildiğini görüyoruz. Bu görsellerin yanlış olup olmadığını teyit etmek için de içeriğimizin devamında yer vereceğimiz Google Görseller gibi teyit araçlarını kullanabilirsiniz.
Farklı yerlerden görüntüler, olay yerindenmiş gibi sizlere sunulabilir:
Tıpkı eski haberlerden kalma görüntülerin yeni olarak sunulması gibi farklı yerlerde çekilmiş görüntüler de siz fark etmeden karşınıza çıkabilir. Burada, örnek olarak Instagram üzerinden paylaşılan bir içeriği bu bağlantıdan konum seçerek gözden geçirebilir, görsel veya videodaki ortamın karakteristikleri ayırt edilebiliyorsa Google Maps ve Google Earth üzerinden konum sağlaması yapabilirsiniz.
YouTube üzerinden paylaşılan bir video söz konusuysa video ismini aratıp tarihe göre sıralama seçeneğini seçin. Bu, içeriğin hem güncelliğini hem de konum doğruluğunu gözden geçirmenize yardımcı olacaktır.
Haber siteleri propaganda yapıyor veya sizleri belli bir düşünceye itmeye çalışıyor olabilir: Objektif bir okuyucu olun
Haberi tükettiğiniz kaynaklar, kendi hedefleri doğrultusunda bilgileri sunabilir. Yine güncel Ukrayna-Rusya krizinden örnek vermek gerekirse iki taraf da aynı anı kayıt altına alıp farklı dillerde verebilir. Bu noktada elinizde bir adet mağdur, bir adet de kahraman gözünden bakılan haberler olmuş olur.
Objektifliğiniz, sizleri ikisinin de etkisinden kurtarabilir veya haklı olan taraf hangisiyse onun yanına itebilir. Bu sebeple kaynaklarınıza güvenseniz dahi isteyerek veya istemeyerek yanlış bilgi sunabileceklerini akılda tutmanız gerek.
Bilginin doğruluğunu teyit etmek için kullanabileceğiniz bazı yöntemler:
Görsellerin doğruluğunu tersine arama yoluyla kontrol etmeDeep fake videoları teyit etmeGörsellerin ve videoların doğruluğunu farklı platformlarda kontrol etmeTersine arama yöntemiyle paylaşılan bir görselin bilgilerine ulaşabilirsiniz
Bu, daha çok ‘İlk Görüntüler Geldi’ gibi başlıkların kullanıldığı içeriklerde işinize yarayacaktır. Söz konusu içerikte paylaşılan bir görselin doğruluğunu anlamak için görseli indirip veya bağlantısını kopyalayıp Google Görseller’de aratmanız yeterli. Bu sayede söz konusu görselin kullanıldığı diğer siteler önünüze getirilecek.
Bu noktada görselin kullanıldığı farklı siteleri kontrol ederek içeriğin güncelliğini ve doğruluğunu teyit edebilirsiniz. Farklı arama motorlarında da bu özellikler mevcut.
Önemli kişiliklerin hiç beklemediğiniz şeyler söylediği veya yaptığı, ürkütücü derecede gerçekçi videolar karşınıza çıkabilir
Deep fake uygulamaları, yapay zekanın gelişimiyle her geçen gün daha da ileri seviye hâle geliyor. Bu noktada kötü amaçlı kişilerin eline geçtiğinde de manipülasyon amaçlı kullanıldığını görüyoruz. Bu tür durumlara kanmamak için videoları durdurarak kişilerin göz ve burun hareketlerini takip edebilirsiniz.
Veya Sensity, Deepware ya da DeepFake-o-meter gibi uygulamalardan yararlanabilirsiniz.
Görselleri ve videoları farklı platformlarda arayabilirsiniz
Öncelikle YouTube üzerinden paylaşılan bir video ile başlayalım. Bu videoyu aynı isimle aratıp farklı kanallarda nasıl paylaşıldığına bakabilirsiniz. Ya da işi internet üzerinde aramaya götürmek isterseniz YouTube DataViewer uygulamasını kullanabilirsiniz. Bu site ile videodan belli kareleri alarak istediğiniz görselle ilk maddede bahsettiğimiz tersine aramayı gerçekleştirebilirsiniz.
Twitter’da ise Gelişmiş Arama bölümü yardımınıza koşuyor. Burada herhangi bir kelimeyi, paylaşıldığı hesaba, zamana ve tarihe göre arayabiliyorsunuz. Bunun dışında sadece belirli bir ifadeyi aramak isterseniz Google’da da olduğu gibi aramak istediğiniz ifadeyi “bu şekilde” iki tırnak içine alabilirsiniz.
Buna ek olarak bir ifadeyi yazıp yanına ‘filter:media’ kalıbını eklerseniz bahsettiğiniz ifadeyi içeren fakat sadece fotoğraf veya video bulunduran paylaşımlar listelenir. Bu sayede paylaşılan bir içeriğin tarihlerini gözden geçirebilirsiniz.
Filter kalıbının yanına retweets, replies ya da images gibi farklı kelimeler de ekleyebilirsiniz. Filter’ın başına eksi (-) koyduğunuzda ise (-filter:retweets gibi) retweet'ler dışarıda tutularak sonuçlar listelenir.