Argo, dua/beddua, jargon gibi dilimizin farklı kullanımlarından biri olan örtmecenin ortaya çıkmasının en önemli nedeni ise tabu. Toplum tarafından ağza alınmak istenmeyenleri, ana hatları ile başka kelime kullanarak anlatmak örtmecenin ne basit tanımı. Her toplumun da tabii ki değer yargılarına göre örtmece örnekleri değişiyor.
Hayatımızın birçok alanında karşımıza çıkan, belki de farkında olmadan sıkça kullandığımız örtmece kavramına vereceğimiz örneklerden sonra aslında günlük konuşma dilimizin ne kadar da içinde olduğunu anlayacaksınız.
Örneklere geçmeden önce örtmecenin açılımını daha detaylı ele alalım.
Edebiyat terimlerinden biri olan örtmece, sözlükte şöyle tanımlanıyor: Söylenmesi kaba, çirkin veya sakıncalı görülen nesnelerin, kavramların, başka kelimelerle daha uygun ve edepli bir biçimde anlatılması; edebikelam.
İsim olarak bir de “kandırma, gizleme” anlamları da bulunan örtmeceyi tanımlayan başka kelimeler de var. İyi adlandırma, güzel adlandırma, hüsnü tabir, güzelleme, mümtaziyet, değinmece sözlükte yer almasa da edebiyatta örtmeceyi anlatan diğer isimler.
Güzel ve iyi adlandırma noktasında bir paragraf daha açmak lazım. Aslında örtmece sadece güzel ve iyi kavramlar için yapılmadığından “kötü adlandırma” tanımını da eklemekte fayda var.
Örtmece hakkında bilmeniz gereken bir diğer detay ise anlam değişmemesi. Yani algılamayı değiştirmeye yönelik bir başka anlatım tarzı seçilse de asıl olay varlığını hâlâ korumuş oluyor. Sadece örtmece kullanan kişi, topu göğsünde biraz yumuşatıyor.
Örtmecede en çok kullanılan kelime “kara”.
“Kara” deyince aklınıza birçok şey geliyor değil mi? Aslında karanın temel anlamı “siyah” demek ama biz bu kelimeye o kadar farklı anlamlar katmışız ki özellikle birçok tabuya eklemişiz. Bunlara gösterilecek bazı örnekler:
Karakaçan: EşekKarataban: İpek böceklerinde geniş çapta ölüme yol açan kelebek hastalığıAğzı kara:Ara haber vermekten hoşlanan; şom ağızlıBir yerde konuşulanı veya yapılanı duyup görmesi istenilmeyenBaşkalarına iftira atanSırları başkalarına söyleyen, laf taşıyanKara çalıcı: Kara ağızlı, iftira edenKara yüzlü: Suçlu, günahkâr olanKara yazı: Kötü yazıldığına inanılan alın yazısı; kara talih, kara baht, ak yazı karşıtıYüzü kara: Utanacak bir durumu olan (kimse)Ölüm ve ölmek için de birçok örtmece kelime var.
Birisi öldüğünde onun adını söylememek için ya da “ölüm” kelimesini ona konduramamaktan dolayı kullandığımız pek çok farklı kavram var.
Ahiret yolculuğuEdebî uykuSon yolculukVefat etmekYaşamını yitirmekEmrihak vaki olmakEbediyete intikal etmekHayatı sona ermekCan vermekGöçmekÖmrü vefa etmemekCan borcunu ödemekEcel şerbetini içmekGünü dolmakVadesi gelmek/dolmakToprak olmakCinsel isteğin toplumda dile getirilmesi için de örtmeceye başvuruluyor.
Yeşillenmek: Birine karşı duyduğu cinsel isteği kendisine sezdirmekYellenmek: Cinsel istek duymakErsemek: Erkek istemekKertmek, uçkur çözmek, yapmak, dürtülmek, basmak: Cinsel ilişkide bulunmak
Aynı durum, kadın ve erkek cinsel organları için de geçerli.
Yaka: Kadın memesiBicik, emcek, emcik: Meme, meme başıCicik: İnsan veya hayvan memesiKase: Dişilik organı (kız çocukları için)Heybe, şıngırdak, meret: Erkek üreme organıSinkaf: Erkek cinsel organı ile ilgili bütün küfür ve kötü sözlerin, Arap harflerinden “sin” ve “kaf” harflerini kullanarak güzel adlandırmaya yönelik kısaltılmış biçimi
Bazı sağlık problemleri için de kullanılan kelimelerimiz mevcut.
İncitmebeni, dokunmabana, amansız hastalık: KanserBelsoğukluğu: Üreme organlarının akıntılı ve bulaşıcı bir hastalığıİnce ağrı, ince hastalık: VeremKarayanık: ÇıbanMiskin hastalığı: CüzzamSadece tuvalet demek için bile birçok kelimeye başvurabilirsiniz.
AbdesthaneAralıkAyakyoluYüznumaraHacet yeriHelaKabineKenefMemişhaneKademhaneLavabo
Örtmece kelimeler arasında daha niceleri var.
Süpürgelik: Kocanın nikâhsız ikinci eşiBaşıbozuk: Dul kadın veya dul erkekGenelev: Hayat kadınlarının toplu olarak bulunduğu özel yönetimi bulunan işletme; aşağı mahalle, kırmızıfener, koltuk, kerhane, umumhane, babilhaneVaryemez: Cimriİmamkayığı, dörtkollu: TabutYakasız gömlek: KefenBamyatarlası: MezarlıkKaldırım mühendisi: İşsiz güçsüz sokaklarda dolaşan kimseOrman kibarı: Kaba, görgüsüz, bayağı kimse için alay yollu kullanılan bir sözİki canlı: GebeSütü bozuk:Kötü soydan gelen (kimse)Aşağılık, soysuz olanYağlı ip, yağlı ilmek, yağlı urgan, darağacı: İdam cezası alanları asmak için kurulan sehpaBoynuzlu: Eşi veya sevgilisi tarafından aldatılmış (kimse)Avucunu yalamak: Umduğunu ele geçirememekZındık: Tanrı'ya ve ahirete inanmayan (kimse)Sürgün olmak: İshal olmakYemlik, anahtar, arpa: RüşvetVerdiğimiz örnekler, örtmecelerden sadece öne çıkanlar ve günlük hayatımızda sıklıkla kullandıklarımız. Derleme Sözlüğü’ne bakıldığında 1746 örtmece kavram görmek mümkün. Örneklerin çoğunluğunu ise insana ilişkin adlandırmalar oluşturuyor. Cinsellik ise ikinci sırada yerini alıyor. Hastalık adları ve organ adları gibi birçok kategorinin yer aldığı örtmeceler arasından siz en çok hangilerini kullanıyorsunuz?
Kaynaklar: Dergi Park, Karam Dergisi, YÖKTürkçe ile ilgili göz atarak bilgi edinmek isteyebileceğiniz diğer içeriklerimiz: